भारत के 75 रामसर स्थलों की सूची

भारत में रामसर आर्द्रभूमि स्थल

क्र. सं.

आर्द्रभूमि का नाम

राज्य का नाम

घोषित वर्ष

क्षेत्रफल वर्ग कि.मी.

1.

केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान

राजस्थान

1981

28.73

2.

चिल्का झील

ओडिशा

1981

1,165

3.

सांभर झील

राजस्थान

1990

240

4.

लोकटक झील

मणिपुर

1990

266

5.

वुलर झील

जम्मू-कश्मीर

1990

189

6.

हरिके झील

पंजाब

1990

41

7.

कांजली

पंजाब

2002

1.83

8.

रोपड़

पंजाब

2002

13.65

9.

कोलेरू झील

आंध्र प्रदेश

2002

901

10.

वेम्बनाड-कोल आर्द्रभूमि

केरल

2002

1,512.5

11.

पूर्वी कोलकाता आर्द्रभूमि

पश्चिम बंगाल

2002

125

12.

भोज आर्द्रभूमि

मध्य प्रदेश

2002

32.01

13.

पोंग बांध झील

हिमाचल प्रदेश

2002

156.62

14.

दीपोर बील

असम

2002

40

15.

त्सो मोरिरी

लद्दाख

2002

120

16.

सस्थमकोट्टा झील

केरल

2002

3.73

17.

अष्टमुडी आर्द्रभूमि

केरल

2002

61.4

18.

भीतरकनिका मैंग्रोव

ओडिशा

2002

650

19.

प्वाइंट कैलिमेरे वाइल्डलाइफ एंड बर्ड सैंक्चुअरी

तमिलनाडु

2002

385

20.

सुरिंसर और मानसर झील

जम्मू-

2005

3.5

21.

ऊपरी गंगा नदी

उत्तर प्रदेश

2005

265.9

22.

चंदरताल आर्द्रभूमि

हिमाचल प्रदेश

2005

0.49

23.

रेणुका आर्द्रभूमि

हिमाचल प्रदेश

2005

0.2

24.

रुद्रसागर झील

त्रिपुरा

2005

2.4

25.

होकेरा आर्द्रभूमि

जम्मू- कश्मीर

2005

13.75

26.

नालसरोवर

गुजरात

2012

120

27.

सुंदरबन आर्द्रभूमि

पश्चिम बंगाल

2019

4230

28.

नंदूर मध्यमेश्वर

महाराष्ट्र

2019

14.37

29.

सरसई नावर झील

उत्तर प्रदेश

2019

16.127

30.

नवाबगंज पक्षी विहार

उत्तर प्रदेश

2019

2.246

31.

सांडी पक्षी विहार

उत्तर प्रदेश

2019

30.854

32.

ब्यास संरक्षण रिजर्व

पंजाब

2019

64.2892

33.

केशोपुर-मिनी कम्युनिटी रिजर्व

पंजाब

2019

3.439

34.

नांगल पक्षी विहार

पंजाब

2019

1.16

35.

समसपुर पक्षी विहार

उत्तर प्रदेश

2019

79.9371

36.

पार्वती आगर पक्षी विहार

उत्तर प्रदेश

2019

7.22

37.

समन पक्षी विहार

उत्तर प्रदेश

2019

5.263

38.

कबरताल आर्द्रभूमि

बिहार

2020

26.2

39.

आसन संरक्षण रिजर्व

उत्तराखंड

2020

4.444

40.

लोनार झील

महाराष्ट्र

2020

4.27

41.

सुर सरोवर (कीठम झील)

उत्तर प्रदेश

2020

4.31

42.

त्सो कर आर्द्रभूमि

लद्दाख

2020

95.77

43.

वाधवाना आर्द्रभूमि

गुजरात

2021

6.3

44.

थोल झील पक्षी विहार

गुजरात

2021

6.99

45.

भिंडावास पक्षी विहार

हरियाणा

2021

4.12

46.

सुल्तानपुर राष्ट्रीय पार्क

हरियाणा

2021

1.4252

47.

हैदरपुर आर्द्रभूमि

उत्तर प्रदेश

2021

69.08

48.

खिजड़िया वन्यजीव अभयारण्य

गुजरात

2021

5.11745

49.

बिखरा वन्यजीव अभयारण्य

उत्तर प्रदेश

2021

28.94

50.

पल्लीकरनई मार्श रिजर्व फॉरेस्ट

तमिलनाडु

2022

12.47537

51.

करिकीली पक्षी अभ्यारण्य

तमिलनाडु

2022

0.58442

52.

पिचवरम मैंग्रोव

तमिलनाडु

2022

14.78624

53.

साख्य सागर

मध्य प्रदेश

2022

2.48

54.

पाला आर्द्रभूमि

मिजोरम

2021

18.5

55.

उदय मार्थंदपुरम पक्षी अभयारण्य

तमिलनाडु

2022

0.43767

56.

वेदान्थंगल पक्षी अभ्यारण्य

तमिलनाडु

2022

0.40348

57.

कोंथनकुलम पक्षी अभ्यारण्य

तमिलनाडु

2021

0.7204

58.

वेलोड पक्षी अभ्यारण्य

तमिलनाडु

2022

0.77185

59.

सिरपुर आर्द्रभूमि

मध्य प्रदेश

2022

1.61

60.

वेम्बन्नूर आर्द्रभूमि परिसर

तमिलनाडु

2022

0.19746

61.

नंदा झील

गोवा

2022

0.4201

62.

मन्नार की खाड़ी समुद्री बायोस्फीयर रिजर्व

तमिलनाडु

2022

526.71876

63.

रंगनाथिट्टू पक्षी अभ्यारण्य

कर्नाटक

2022

5.177

64.

सतकोसिया कंठ

ओडिशा

2021

981.9672

65.

तंपारा झील

ओडिशा

2022

300

66.

हीराकुंड जलाशय

ओडिशा

2022

65400

67.

अंशुपा झील

ओडिशा

2022

231

68.

यशवंत सागर

मध्य प्रदेश

2022

822.90

69.

चित्रंगुडी पक्षी अभ्यारण्य

तमिलनाडु

2022

260.47

70.

सुचिन्द्रम येरूर वेटलैंड कॉम्प्लेक्स

तमिलनाडु

2022

94.23

71.

वडुवूर पक्षी अभ्यारण्य

तमिलनाडु

2022

112.64

72.

कांजीरकुलम पक्षी अभयारण्य

तमिलनाडु

2022

96.89

73.

ठाणे क्रीक

महाराष्ट्र

2022

6521.08

74.

हाइगम वेटलैंड कंजर्वेशन रिजर्व

जम्मू-कश्मीर

2022

801.82

75.

शालबुग वेटलैंड कंजर्वेशन रिजर्व

जम्मू-कश्मीर

2022

1675

रामसर स्थल

  • रामसर स्थल, रामसर अभिसमय के तहत अंतर्राष्ट्रीय महत्त्व की आर्द्रभूमि है। इसे वर्ष 1971 में यूनेस्को द्वारा स्थापित एक अंतर-सरकारी पर्यावरण संधि ‘आर्द्रभूमियों पर अभिसमय’ के रूप में भी जाना जाता है और इसका नाम ईरान के रामसर शहर के नाम पर रखा गया है।
  • ईरान में आयोजित आर्द्रभूमि (वेटलैंड्स) पर यूनेस्को के 1971 के कन्वेंशन के अनुसार रामसर स्थल अंतर्राष्ट्रीय महत्व की आर्द्रभूमियां हैं।

मॉन्ट्रोक्स रिकॉर्ड

  • मॉन्ट्रोक्स रिकॉर्ड अंतरराष्ट्रीय महत्व के आर्द्रभूमियों की सूची में आर्द्रभूमि स्थलों का एक रजिस्टर है।
  • इसमें जहां पारिस्थितिकीय तंत्र में परिवर्तन हुए हैं, हो रहे हैं या तकनीकी विकास, प्रदूषण या अन्य मानवीय हस्तक्षेप के परिणामस्वरूप होने की संभावना है, को मॉन्ट्रोक्स रिकॉर्ड को रामसर सूची के हिस्से के रूप में बनाए रखा जाता है।
  • वर्तमानमें केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान, राजस्थान और लोकटक झील, मणिपुर इसके अंतर्गत सूचीबद्ध दो भारतीय स्थल हैं।
  • 1993 में गाद की समस्या के कारण चिल्का झील को मॉन्ट्रोक्स रिकॉर्ड में भी सूचीबद्ध किया गया था। बाद में 2002 में इसे सूची से हटा दिया गया, क्योंकि भारत सरकार द्वारा गाद की समस्या का समाधान कर लिया गया था।

आर्द्रभूमि की परिभाषा

  • आर्द्रभूमि पर रामसर कन्वेंशन की परिभाषा के अनुसार मैंग्रोव (खारे जल), दलदल, नदियां (स्वच्छ जल), झीलें (कृत्रिम और प्राकृतिक दोनों प्रकार की), डेल्टा, बाढ़ के मैदान और बाढ़ के जंगल, चावल के खेत, प्रवाल भित्तियां, समुद्री क्षेत्र जहां निम्न ज्वार 6 मीटर से अधिक गहरे नहीं होते, जैसे क्षेत्रें को शामिल किया गया है।
  • भारत सरकार की आर्द्रभूमि की परिभाषा में नदी, चैनल, धान के खेत और अन्य क्षेत्र शामिल नहीं हैं, जहां वाणिज्यिक गतिविधि होती है।
  • आर्द्रभूमि (संरक्षण और प्रबंधन) नियम, 2017 आर्द्रभूमि को ‘नमीयुत्तफ़, दलदली या पानी के क्षेत्र’ के रूप में परिभाषित करता है, जिसमें प्राकृतिक या कृत्रिम (मानव निर्मित), स्थायी या अस्थायी, स्थिर या प्रवाहित जल, ताजे, खारे या समुद्री जल के क्षेत्रें को शामिल किया गया है, जिसकी गहराई निम्न ज्वार पर छः मीटर से अधिक नहीं होनी चाहिए।

75 रामसर स्थलों का वर्षवार पदनाम

क्र. सं.

पदनाम का वर्ष

निर्दिष्ट स्थल की संख्या (पदनाम की तिथि के अनुसार)

2013 तक नामित स्थल तथा 2014 के बाद से अब तक

हेक्टेयर में शामिल क्षेत्र

1.

1981

2

26 1981 से 2013

6,33,871

2.

1990

4

3.

2002

13

4.

2005

6

5.

2012

1

6.

2019

11

49 2014 से 2022

6,92,807

7.

2020

5

8.

2021

14

9.

2022

19

कुल

75

75

13,26,678